Yeŋö yenë karbon monɔkthait?

Karbon monɔkthait e aliir ye kɔc wook cïï lëu ba tïŋ, ba bil (thiëëp) ka ba ŋöör. E bɛ̈n në dëëp de kä ye dɔm në mac cït aliir, tim cï riau ku col, agut na cak ciɛ̈n tol.

Kä yenë tol ke bɛ̈n bei thïn aa ye karbon monɔkthait looi ku aa cïï keek bï cɔk/cɔl dhiil lui në biäk thïn ɣööt, cït makänaai ye piny cɔk tuc (mor) ku kä yenë rïŋ nyop në kenhïïm, kä ke luɔi nɔŋ makänaai ye luui në miök (bendhïn).

Ye nɛn yenë wuɔɔk de karbon monɔkthait tuɔ̈l?

Wuɔɔk de karbon monɔkthait e tuɔ̈l në ɣän juëc yiic të ye kɔc luui ɣööt në makänaai yenë ke luui në biäk aɣeer ka të cïï ɣɔ̈ɔ̈r cïnic aliir dït ye wat.

Ye kä cït ŋö yenë karbon monɔkthait yök thïn?

Kä yenë karbon monɔkthait yök thïn aa ye yïï:

• kä ke nyum de rïŋ, cool/ kuat de col cït thuup cïe ŋuäc/töny wëëth ku thiliik yenë rïŋ nyop në kekɔ̈th
• kä yenë ke piny cɔk mor biäk aɣeer
• lambaai ye dëp në miök
• ka nɔŋ yiic makänaai ye luui në miök (cït makänaai ke lɔ̈k ka mincar karathani - makäna ril arëët ye luui bendhïn ye tiim ril tɛm ku ye tiɔm ril arëët cït kuur/gɔt tuɔ̈k bei-)
• tol ye bɛ̈n bei enɔŋ makäna de riän wïïr (wabuur)
• jeneretaai (makänaai ke käräba/many de adök). 

Ye kä yïndï ye wuɔɔk de karbon monɔkthait nyuɔɔth?

Kä ye dac yök nyooth tuaany aa ye yïï:

• arɛɛm de nhom
• kɔ̈ɔ̈r e piɔ̈u (kɔɔr/wïc bï raan ŋɔk) ku arɛɛm de yäc
• aŋɔ̈ɔ̈k (ŋök)
• yuiɛ̈c/wuiɛ̈c e nhom
• niööp de guɔ̈p
• niäär
• nhom liääp
• dhäär

Në kä kɔ̈k rac arëët, kä nyooth yeen aa nɔŋ yiic yïï:

• raan tɔ̈ ke kuc kë loi rɔt
• döm cït nok- yuïïk ka bï thok moth
• tëtök cië jääl në nyithic
• thuɔɔu (thou)

Kä nyooth wuɔɔk de karbon monɔkthait aa ye bɛ̈n ke kek rac të bï yïn aliir miɛɛt në yïwum emääth.

Yeŋa tɔ̈ ke bï dɔm?

Wuɔɔk de karbon monɔkthait alëu bï guɔ̈ɔ̈t de raan dɔm. Kɔc tɔ̈ e ke lëu bï keek dɔm aa ye yïï:

• mïth e ke piac keek dhiëëth
• diäär liac ku mïth ŋot eke këcë keek dhiëëth
• kɔc dït në run
• kɔc nɔŋ tuɛny cï ceŋ në kegup, cït tuaany de piɔ̈u.

Ye dhöl yïndï yen ban wuɔɔk de karbon monɔkthait gël?

• Ye luui në kä ke nyum de rïŋ, kuat de col cït thuup cïn tol ku cïe ŋuäc/töny wëëth ku thiliik yenë rïŋ nyop në kekɔ̈th kä yenë ke piny cɔk mor aɣeer ka lambaai ke miök në biäk aɣeer baai. Kek aa lëu bïkë karbon monɔɔkthait bɛ̈i bei agut na cak tol cak liu thïn.     
• Ye luui në makänaai ke mac (jeniretai) (makäna ye mac bɛ̈i) cïï thiääk kenë awëër/aluit ku cï wɛl thok wei në biäk ɣööt.   
• Duk/duɔ̈në riändu ye waan ke makäna riŋ (agut na gäräc cak tɔ̈ ke ŋaany/ɣɔ̈ɔ̈r).
• Ye luui në kä ye cam (luui) në miök (cït makänaai ke lɔ̈k ka mincär karthani) e ke tɔ̈ aɣeer, ka ɣän nɔŋ yiic aliir dït.
• Ye luui në yenë ke piny cɔk mor ye luui biäk thïn ɣööt ku ye keek cɔk ye keek tïŋ në kaam cït thök de run kerou në raan ye makäna ye luui në miök döök. Na ye luui në ye makäna ye piny moor kän, ke yï tak yïnhom ba kë ye ciu/kiu bï nyuɔɔth mɛnë karbon monɔkthait atɔ̈.         

Ye dhɔ̈l cït ŋö ke ban ke paandïe cɔk tɔ̈ ke moric në ye rut (biäk de ruɔ̈ɔ̈n liir piny thïn) kän?

Tïŋ ke wɛbthait käk në kä lëk kɔc dhöl yenë kɔc gup muɔɔr ku cïn kërɛɛc yök raan thïn:

• Energy.gov.au – Kë ye kä tɔ̈ ɣööt nyuɔɔth në kaam tɔ̈ yuiir/wuiir
• Energy.gov.au – Bï tuɔ̈ɔ̈c ku cɔk lir
• YourHome.gov.au – Bï tuɔ̈ɔ̈c ku cɔk lir

Yeŋö ya looi na ya tak mɛnë ke raan anɔŋ wuɔɔk de karbon monɔkthait?

Cɔl Të Jam në Wuɔɔk tɔ̈ 13 11 26 bï yïïn lɛ̈k kë bï looi në 24/7 (akölaköl në nïn ke wik yiic yiic ke 7)

Na tɔ̈ Thoŋ de Lïŋliith ke cïe thoŋ/thuɔŋ adööcdu ku yïn wïc raan de wɛ̈ɛ̈r de thok, ke yï cɔl TIS National tɔ̈ 131 450 ku thiɛ̈c bï yïïn waar të the Wël Jam në Wuɔɔk (Poisons Information Centre).

Në kaam tul kërilic (käräk), ke yï cal Abac Arak Diäk (000)

Duk rɔt tɛ̈ɛ̈u të nɔŋic kërac të kony yïn kɔc kɔ̈k. Na cï raan yuïïk/wuïïk ɣööt në wɛ̈t de karbon monɔkthait, lɔ aɣeer ba Abac Arak Diäk (Triple Zero (000) cɔɔl.